بردسیر (شهر)بَرْدْسیر یکی از شهرهای استان کرمان و مرکز شهرستان بردسیر است. این شهر درفاصله ۶۵ کیلومتری کرمان واقع شده است. جمعیت شهر بردسیر بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال۱۳۹۰، برابر با ۳۱٬۸۷۰ نفر بوده است. ۱ - معرفی اجمالیمرکز شهرستان، در ۶۵ کیلومتری جنوب غربی شهر کرمان، و در ۱۱۸ کیلومتری شمال شرقی شهر سیرجان، و در ۱۰۸ کیلومتری شمال شهر بافت در مسیر راههای قدیمی جنوب شرقی ایران (سیرجان ـ بم ـکرمان و هرموز (بندرعباس) ـ بافت ـ کرمان) قرار گرفته است. شهر ۹۰۰، ۱ متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد، [۱]
سازمان هواشناسی کشور، سالنامه هواشناسی: ۱۳۵۴ـ۱۳۵۵، ج۱، ص۳۲۰، تهران ۱۳۶۳ ش.
در ۱۳۵۵ حداکثر مطلق دمای آن در شهریورماه ۳۳ درجه بالای صفر و حداقل مطلق دمای آن در دی ماه گاهی به هفت درجه زیر صفر می‌رسد. [۲]
مهندسین مشاور باوند، طرح توسعه شهری شهر بردسیر، ج۱، ص۵۷، کرمان ۱۳۶۳ ش (جزوه تایپی).
سابقاً به آن قلعه مشیز می‌گفتند. رود لاله زار از یک کیلومتری مشرق شهر به نام آب بخشا می‌گذرد و در شهر بردسیر بر روی آن شش پل بتونی مسلح و فلزی ساخته شده است. شهر اغلب در معرض تهدید سیل قرار می‌گیرد. مشیز دارای آب لوله کشی است. کارخانه تصفیه قند در قسمت شرقی شهر احداث شده است، کارخانه‌های فولادسازی و ماشین‌سازی برای تولید ابزار معدنی و شهرک‌سازی (در کنار کارخانه‌ها) در پیرامون شهر در دست احداث است. [۳]
مهندسین مشاور باوند، طرح توسعه شهری شهر بردسیر، کرمان ۱۳۶۳ ش (جزوه تایپی).
زیارتگاهی به نام بقعه پیرجار سوز (پیربرحق) از قرن هفتم دارد. [۴]
نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۱۵۲، تهران ۱۳۴۹ ش.
در دوره قاجاریه قلعه‌ای به نام اَبَردِژ داشت [۵]
احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، ج۱، ص۱۳۴، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
که ویرانه‌های آن هنوز در مرکز شهر دیده می‌شود. تل ابلیس در هیجده کیلومتری جنوب شرقی شهر (نزدیک ده علی آباد) قرار گرفته است.۲ - پیشینهاز تاریخچه پیش از اسلام شهر مشیز سندی در دست نیست. این شهر ظاهراً در قسمتی از کوره بردسیر قدیم قرار داشته است. در اواخر قرن سوم، قدامه بن جعفر در مسیر سیرجان ـ بم که منازلی به نام‌های (شامات) قهستان، امسیر (بهار یا نهار) و خَّناب و رایین داشته، از آبادی اَمسیر نام می‌برد که فاصله آن تا خناب (یا: خوناوب) شش فرسنگ بود. [۶]
قدامه بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۱۹۶، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
جغرافیانویسان اسلامی به جای امسیر از بهار (یا نهار) نام برده‌اند که با خناب یک مرحله یا یک منزل سبک (چهار تا شش فرسنگ) فاصله داشته است. [۷]
ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، ج۱، ص۱۶۸، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
[۸]
ابن حوقل، کتاب صوره الارض، ج۱، ص۳۱۴، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
محل کنونی شهر مشیز با محل امسیر و بهار (یا نهار) کمابیش مطابقت دارد. ظاهراً امسیر یکی از آبادیها یا منازلی به شمار می‌آمده که بتدریج به مَسیر و مشیز تبدیل شده است یا این‌که اَمسیر عربی شده واژه اَمشیز است. در یکی از پانویس‌های احسن التقاسیم، در همان محل، از آبادی ازمین یاد شده که ظاهراً محرف امسیر است. همچنین نام آبادی و دهستان امروزیِ نگار احتمالاً همان نهار است؛ تبدیل (ه) به (گ)، در تحول زبان فارسی دیده شده است؛ علاوه بر آن، بغلط، «بهار» (گاهی بدون نقطه)، «...قار» (شاید نقار، نگار) [۱۱]
حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۴۰ ش.
و در نقشه اشکال العالم «نهار»، [۱۲]
ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ج۱، ص۲۵۱، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ ش.
ضبط شده است. نام آبادی نگار امروزی از قرن نهم، در «مقامات طاهرالدین محمد و شمس الدین ابراهیم» در کنار آبادی مشیز قید شده است که احتمالاً از نام منزل و منطقه کوچک نگار قدیمی اخذ شده است.طبق مطالب تاریخ کرمان، در ۷۷ قطری بن فجاه امیر اَزارِقه با جنود خود از سیرجان به مشیز (؟) آمد. [۱۳]
احمد علی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، ج۱، ص۲۸۶ـ۲۸۷، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش.
ولی هیچ‌یک از تاریخ‌نویسان و جغرافیادانان دوره اسلامی نام آبادی مشیز را در آن دوره در کتاب‌های خود ذکر نکرده‌اند. وزیری همچنین در ۶۲۱، محل شکار سلطان جلال الدین را که سمط العلی، صحرا ذکر می‌کند [۱۴]
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، ج۱، ص۲۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
بلوک (؟) بردسیر ضبط کرده است. [۱۵]
احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، ص۴۳۰، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۳ - قدمت سکونت در بردسیرباستانشناسان امریکایی از ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶ به بعد در آن به کاوش پرداخته‌اند، و قدمت سکونت در آن را تا حدود شش هزار سال پیش تخمین زده‌اند. براثر کاوش‌های باستانشناسان ابزارهای گوناگونی مانند بوته ذوب مس، تبر، چکش، خنجر و سنجاق در آن‌جا کشف شده است. [۱۶]
شکل ۲۹، Joseph R Caldwell، ج۱، ص۱۴۶، Investigations at Tal-i-Iblis، Springfield، I، ll ۱۹۶۷.
چنین می‌نماید که مردم صنعتگر و زارع پیشه ساکن تل ابلیس با سود بردن از هیزم پسته وحشی (بنَه) در شش هزار سال پیش موفق به ذوب مس شده‌اند [۱۷]
Joseph R Caldwell، Investigations at Tal-i-Iblis، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، Springfield، I، ll ۱۹۶۷.
و احتمالاً با ساکنان بین النهرین و سیلک ارتباط داشته‌اند.طبق نظر باستانشناسان، آغاز زندگی در تل ابلیس به حدود ۳۶۰۰ ق م می‌رسد. [۱۸]
Joseph R Caldwell، Investigations at Tal-i-Iblis، ج۱، ص۳۰۹، Springfield، I، ll ۱۹۶۷.
ظاهراً مسیر رودی که آثار آن در ۴۵۰ متری مشرق تل ابلیس دیده می‌شود تغییر پیدا کرده است و امروز از هفت کیلومتری غرب تل ابلیس می‌گذرد. [۱۹]
Joseph R Caldwell، Investigations at Tal-i-Iblis، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، Springfield، I، ll ۱۹۶۷.
۴ - مشیز در سال‌های۵۷۰ تا ۷۸۷نام مشیز، نخستین بار در ۵۷۰ در کتاب سلجوقیان و غز در کرمان آمده است؛ و آن هنگامی بود که امرا «بر قاعده معهود، گله ستوران خاص و عام را به علفخوار و مرغزار مشیز فرستادند». [۲۰]
محمدبن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان، ج۱، ص۸۱، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۴۳ ش.
در ۵۷۵، هنگام آمدن غُزان به کرمان، لشکر فارس نیز برای مقابله با غزان وارد مشیز شد. [۲۱]
محمدبن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان، ج۱، ص۱۲۸، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۴۳ ش.
در ۵۸۲، هنگامی که شهر بردسیر [۲۲]
بناهای تاریخی کرمان، کرمان ۱۳۵۵ ش.
در دست اتابک محمد بود، ملک دینار پس از این‌که نتوانست شهر کرمان (بردسیر) را تصرف کند، لشکریان خود را به مرغزار مشیز روانه کرده خود به راور رفت. [۲۳]
احمدبن حامد افضل الدین کرمانی، عقدالعلی للموقف الاعلی، ج۱، ص۹۸ـ۹۹، چاپ علیمحمد عامری نائینی، تهران ۱۳۵۶ ش.
در ۶۵۱، هنگام خروج سلطان جلال الدین دروغین، مشیز همچنان محل نگهداری گله سلطان بود. [۲۴]
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
در قرن هفتم، نام باغ مشیز هنگامی که تَرکان خاتون در آن به قول ناصرالدین منشی کرمانی «برخاسته آستینی چند بر افشاند» در تاریخ آمده است. [۲۵]
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، ج۱، ص۴۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
در ۶۹۴ بایدوخان در بغداد علم طغیان برافراشت، و به دنبال آن در ۶۹۸ شهزاده کردوجین از راه مشیز به کرمان لشکر کشید و پادشاه خاتون از قراختائیان را در شهر کرمان دستگیر کرد. [۲۶]
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، ج۱، ص۷۵ـ۷۶، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
در ۷۴۶، هنگام یاغیگری امرای اوغانی و جرمایی از امیران آل مظفر، قلعه مشیز پناهگاه غیاث الدین طغطای (یا تقطای) امیر لشکر اوغان شد، [۲۷]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۲۰۸، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۲۸]
محمود کتبی، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۵۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۹]
محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۴، ص۴۷۳، تهران ۱۳۳۸ـ ۱۳۳۹ ش.
در ۷۵۳، امیر مبارزالدین محمد در جنگ با امیر شیخ ابواسحاق، امیر بیکچکار (بیکجکاز) از راه مشیز به دارالملک کرمان حمله کرد. [۳۰]
عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج۱، ص۲۵۲ـ ۲۵۳، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۳ ش.
در ۷۶۵، شاه شجاع پسر محمد مظفر برای تسخیر شیراز از کرمان به مشیز آمد. [۳۱]
محمود کتبی، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۹۱ـ۹۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ ش.
در ۷۸۷، هنگام رفتن امیرسیورغتمش اوغانی به هزاره، شورشی در مَشیز درگرفت. در این هنگام، سلطان احمد، برادرشاه شجاع، که حاکم کرمان بود با لشکری بزرگ به مشیز آمد. [۳۲]
محمود کتبی، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۱۲۰، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۵ - مشیز در سال‌های ۱۱۳۳ تا ۱۳۱۰در ۱۱۳۳، به نوشته مرعشی، «محمدقلی بیک فرمانده افواج قزلباش، سیصد سوار افغانی از افاغنه غلزه‌ای و فرمانده آنان زکریا سلطان، مستقر در قریه مشیز را تار و مار کردند». [۳۳]
محمد خلیل بن داوود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، ج۱، ص۵۴، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
در ۱۱۳۸، سیداحمدخان پس از خروج، از راه سیرجان و مشیز و باغین، وارد شهر کرمان شد. [۳۴]
محمد خلیل بن داوود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
در ۱۱۷۶ـ۱۱۷۷ در دوره حکومت تقی خان دُرّانی، محمد امین خان گروسی فرستاده وکیل از سیرجان به مشیز آمد و پس از توقف کوتاهی در آن‌جا به گواشیر (؟) وارد شد. [۳۵]
احمد علی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، ج۲، ص۶۸۳، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۳۶]
احمد علی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، ج۲، ص۶۸۵ـ۶۸۶، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۳۷]
محمدصادق موسوی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ج۱، ص۱۳۶، با مقدمه سعید نفیسی، (تهران) ۱۳۶۳ ش.
در ۱۲۰۵، لطفعلی خان زند از راه سیرجان وارد مشیز شد و مدتی در آن‌جا ماند. [۳۸]
احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، ص۷۱۲_۷۱۴، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
در ۱۲۰۸، آقا محمدشاه قاجار برای تصرف قلعه مشیز با لطفعلی خان جنگید و او را شکست داد.لطفعلی خان ناچار به کرمان گریخت. در ۱۲۵۷، در بلوک بردسیر قلعه مشیز به تصرف آقاخان محلاتی در آمد. ظاهراً در ۱۲۵۷، وی از مشیز فرار کرد و به بمپور رفت و پس از آن قلعه بمپور به دست حبیب الله خان امیر توپخانه فتح شد. [۳۹]
محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۱، ص۱۷۷، ج۳، (تهران) ۱۳۰۰ ش.
[۴۰]
احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، ج۲، ص۷۸۶_۷۸۸، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
در ۱۲۴۲ بنابر مطالب حدائق السیاحه، بلوک بردسیر مشتمل بر دو قسمت بود: ناحیه شمالی در دشت، قسمت جنوبی سردسیر در کوهستان. مشیز یکی از آبادیهای شمالی آن بود. [۴۱]
زین العابدین بن اسکندر زین العابدین شیروانی، حدائق السیاحه، ج۱، ص۱۵۲ـ۱۵۳، تهران ۱۳۴۸ ش.
در ۱۲۹۱، شهر مشیز در بلوک بردسیر قلعه‌ای به نام اَبَردژ داشت.بلوک بردسیر سالی شش کرور و سیصد هزار من محصول می‌داد. [۴۲]
احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، ج۱، ص۱۳۳ـ۱۳۴، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش.
در ۱۳۱۰ ش به نوشته مسعود کیهان، بلوک بردسیر پانصد (؟) رشته قنات داشته است. [۴۳]
مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران، ج۲، ص۲۵۵، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ ش.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/۱۹۷۹ـ۱۹۸۲. (۲) ابن حوقل، کتاب صوره الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷. (۳) ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۴) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۳، (تهران) ۱۳۰۰ ش. (۵) احمدبن حامد افضل الدین کرمانی، عقدالعلی للموقف الاعلی، چاپ علیمحمد عامری نائینی، تهران ۱۳۵۶ ش. (۶) ایران وزارت دفاع اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۱۰۵: سیرجان، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) ایران وزارت کشور حوزه معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران ۱۳۶۶ ش. (۸) ابوالقاسم بن احمد جیهانی، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، چاپ فیروز منصوری، تهران ۱۳۶۸ ش. (۹) حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش. (۱۰) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، ج۸: استان هشتم (کرمان، مکران)، تهران ۱۳۳۵ ش. (۱۱) زین العابدین بن اسکندر زین العابدین شیروانی، حدائق السیاحه، تهران ۱۳۴۸ ش. (۱۲) سازمان جغرافیایی کشور، نقشه عملیات مشترک (زمینی)، سیرجان، تهران ۱۳۳۱ ش. (۱۳) سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کرمان، بناهای تاریخی کرمان، کرمان ۱۳۵۵ ش. (۱۴) سازمان نقشه برداری کشور، نقشه ایران، تهران ۱۳۴۶ ش. (۱۵) سازمان هواشناسی کشور، سالنامه هواشناسی: ۱۳۵۴ـ۱۳۵۵، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۶) عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۷) قدامه بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۱۸) محمود کتبی، تاریخ آل مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۹) مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران، تهران ۱۳۱۰ـ۱۳۱۱ ش. (۲۰) محمدبن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۴۳ ش. (۲۱) محمد خلیل بن داوود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۲) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر ۱۳۶۵، نتایج تفصیلی شهرستان مشیز، تهران ۱۳۶۷ ش. (۲۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهر ۱۳۶۵، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان مشیز، تهران ۱۳۶۸ ش. (۲۴) مرکز آمار ایران، نتایج آمارگیری جاری جمعیت، شهریور ۱۳۷۰، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲۵) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ ش. (۲۶) «مقامات طاهرالدین محمد و شمس الدین ابراهیم»، با مقدمه فرانسوی ژان اوبن، فرهنگ ایران زمین، ج۲ (۱۳۳۳ ش). (۲۷) محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۲۸) سسه جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب، نقشه راههای ایران، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲۹) محمدصادق موسوی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمه سعید نفیسی، (تهران) ۱۳۶۳ ش. (۳۰) مهندسین مشاور باوند، طرح توسعه شهری شهر بردسیر، کرمان ۱۳۶۳ ش (جزوه تایپی). (۳۱) درّه میرحیدر، «گزارشی از یک مطالعه جغرافیائی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی تهران، س ۱۴، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۶). (۳۲) محمد بن خاوندشاه میرخواند، تاریخ روضه الصفا، تهران ۱۳۳۸ـ ۱۳۳۹ ش. (۳۳) ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضره العلیا، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش. (۳۴) احمد علی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۳۵) احمد علی وزیری کرمانی، جغرافیای کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۳۶) رضا قلی بن محمد‌هادی، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضه الصفا، ج۸-۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش. (۳۷) Joseph R Caldwell، Investigations at Tal-i-Iblis، Springfield، I، ll ۱۹۶۷. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر بردسیر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۱۹. |